REPUBLIC OF RWANDANATIONAL COMMISSION FOR THE FIGHT AGAINST GENOCIDE

Urwibutso rwa Jenoside rwa Gisozi

Urwibutso rwa Gisozi ruri mu Mujyi wa Kigali, Akarere ka Gasabo. Ni rwo runini mu gihugu urebye umubare w’abarushyinguyemo:  abantu basaga 250.000 bavanywe hirya no hino mu Mujyi wa Kigali no mu nkengero zawo, abavanywe mu mazu biciwemo, abatawe mu myobo ndetse n’abaroshywe mu nzuzi ariko amazi akaza kubagarura ku nkombe. Urwo rwibutso rwubatswe mu 1999.

Urwibutso rw Gisozi rugizwe n’inzu y’amateka, aho abantu bibonera uko u Rwanda rwari rumeze kuva mu kinyejana cya 11, uko ubutegetsi bwasimburanye n’ukuntu amacakubiri yigishijwe kugeza ubwo rwgwaga mw’icuraburindi rya Jenoside yakorewe Abatutsi. Hari kandi n’ibice byerekana ukuntu Jenoside yakorewe abatutsi yateguwe ikanashyirwa mu bikorwa. Ibikoresho by’abazize jenoside ndetse n’intwaro abicaga bakoresheje nabyo birerekanwa. Muri iyo nzu kandi harerekanwa ukuntu u Rwanda rwafashe inzira y’ubumwe n’ubwiyunge nyuma ya 1994. Mu nzu y’amateka yok u rwibutso rwa Gisozi, hari kandi amateka ya jenoside zabereye ahandi kw’isi nk’iyo muri Arménie, iyakorewe Abayahudi, iyo muri Cambogde n’iy’aba Serbe.

Hanze hari imva 14 zishyinguyemo inzirakarengane zishwe muri Jenoside yakorewe Abatutsi n’urukuta rwanditseho amazina 2000 yabashije kuboneka. Andi mazina aracyashakishwa. Ku rwibutso rwa Gisozi hari kandi inzu nshyinguranyandiko ifasha abashakashatsi baba abo mu Rwanda cyangwa mu mahanga, hari aho barerebera za sinema n’ubusitani abantu bashobora kwicaramo bagatekereza, bakibuka.

URWIBUTSO RWA JENOSIDE YAKOREWE ABATUTSI RW’I MURAMBI

Urwibutso  rw’abazize Jenoside  yakorewe  Abatutsi mu Rwanda 1994  rwa Murambi  rwubatse  mu  Mudugudu  wa Murambi ,Akagali  ka  Remera , Umurenge  wa Gasaka , Akarere ka Nyamagabe,ruri  kuri  km 126 uvuye  Kigali na km 3,5 uvuye  mu Mugi  wa Nyamagabe. Mbereye  ya Jenoside  yakorewe abatutsi Murambi  ikaba yari  muri  Komine  Nyamagabe ho  muri perefegitura  ya Gikongoro  nyuma  yo  guhuza  icyari  uturere  twa Bufundu,Nyaruguru ,Bunyambiriri na Buyenzi mumyaka  ya  63 ,aka  gace  kakaba  karakunze  kurangwa  nubwicanyi  ndenga kamere  kuva mumyaka  ya  1959,  cyane  mucyari Ubufundu , muriyo myaka  nibwo  uwari shefu  Rwasibo  J. Baptiste wayoboye  Ubufunfu  byagateganyo afatanije  n’ubutegetsi  bw’Ababirigi bacuze  politike n’ igikorwa  cyo guca   abatutsi babajyana  mu mashyamba   ya  Kibungo  na Bugesera   isazi ya  Tsetse  ikaba yarahitanye  abatari  bake. Ikigikorwa  kigayitse  hari  abatutsi  banze  ko  bene  wabo  bajyanwa  mu  mashyamba  ya  Kibungo  na Bugesera  maze  bafata  imiheto  barwana  n’abaparakomando b’Ababirigi bari  bitwaje  imbunda  ziremereye ndetse  na zakajugujugu.Ubutegetsi ukobwagiye  bukurikirana kuva  kuri  repuburika  ya mbere kugeza kungoma  ya Habyarimana  Juvenal bakomeje gukengenza urwango  hagati  y’abanyarwanda kugera aho bigera  kundunduro ya Jenoside  yo muri 1994.

1995  nibwo imibiri  yabatutsi  biciwe  i Murambi  ndetse  bakanajugunywa mubyobo  byacukuwe  n’amamashini  kuri  22/4/1994,bakuwe  muri  ibyo  byobo kugirango  bashyingurwe  mu  cyubahiro,kwikubitiro hakaba  harataburuwe  ibihumbi cumi n’umunani (18000) muri ibyo  byobo.Iki gikorwa  cyakozwe  na Leta y’ubumwe  bw’Abanyarwanda n’abacitse  ku icumu. Imibiri  imwe  ikaba  yarashyinguwe, itarangiritse  cyane  ikabikwa  hakoreshejwe ishyagara (nkibimenetso  bya Jenoside). Urwibutso  rw’abazize Jenoside  rwa Murambi  rukaba  rwarashyizwe ku rwego  rw’Igihugu rukaba  rucungwa  na Komisssiyo  y’Igihugu  yo kurwanya Jenoside  CNLG,arinayo  ifite  inshingano  ku nzibutso z’abazize Jenoside yakorewe  abatutsi.

Urwibutso  rwa Murambi  rugizwe  n’ibice by’ingenzi bikurikira:

Reception, igice gikubiyemo  amateka cyane avuga  kuri Jenoside (museum), igice  gishyinguyemo (imibiri  igera ku 50,000), igike kibitse  imibiri mu mashuri  ari naho abenshi  baguye, iyi  mibiri  ikaba  igera ku 1200, n’imyenda nk’ibimenyetso  bya Jenoside, igice  cy’ahari  haracukuwe ibyobo rusange ( ibyobo  byatabwemo imibiri  y’Abatutsi  nyuma  yo kubica) nyuma byakuwemo  imibiri y’Abatutsi  biciwe i Murambi), icyo gice  kandi  hagaragara aho  ibendera  ry’Igihugu  cy’Ubufaransa ryari  rishinze n’ ikibuga  cyakinirwagamo  volley ball n’ingabo  z’Abafaransa zari zifite  ibirindiro i  Murambi mu gihe  cya Opération Turiquoise, hakaba  n’igice  cya  Jardin  de la Memoire.

Nyamata

Mu 1959 na 1960, abatutsi bavanywe mu tundi duce tw’igihugu bajyanwa gutura I Nyamata ku ngufu, agace karangwaga n’ishyamba ndetse n’isazi ya Tsetse. Mu 1980, bamaze kuhatunganya no kuhagira heza, hubatswe Kiliziya. Mu 1994, iyo kiliziya yabaye ibagiro ry’abatutsi bari bahahungiye ubwo interahamwe zabiraragamo zikabatemagura zibateramo n’amagerenade, hagapfa abantu barenga ibihumbi mirongo ine na bitanu mu munsi umwe.

Nyuma  y’imishyikirano hagati ya Kiliziya Gatolika na Leta y’u Rwanda , iyo kiliziya n’aho yubatswe habaye urwibutso rwa Jenoside yakorewe Abatutsi. Urwo rwibutso rugizwe n’aho abakirisitu bicaraga  ubu hakaba hari imyenda abishwe bari bambaye ibikoresho abicanyi bakoresheje: imihoro, amacumu, ibyuma… Uhasanga n’amashapule abishwe bari bambaye.  Muri “cave” hari imibiri y’abishwe muri Jenoside yakorewe Abatutsi ikaba iri mu birahure biyikingiye ariko bitayibuza kugaragara.

Mu busitani bw’iyo kiliziya, hari imva rusangi ebyiri zirimo imibiri yibutsa ukuntu abantu bishwe urw’agashinyaguro, hakabaho n’amabuye asennye neza yanditsweho amazina ya bamwe mu bantu bahashyinguye.

Muri Jenoside yakorewe Abatutsi mu 1994, hari kiliziya nyinshi ziciwemo abantu bari bazihungiyemo bizeye ko ntawakorera icyaha cyo kwica mu nzu y’Imana. Twavuga nka: Nyange, Nyundo, Nyarubuye,Mibirizi, Hanika, Shangi, Nyamasheke, Kaduha, Kibeho, Cyanika, Cyahinda, Muganza, Kansi, Higiro, Mugombwa, Simbi, Mugina, Birahambo n’ahandi.

Bisesero

Urwibutso rwa Bisesero rukunze kuvugwa nk’urwibutso rw’intwari. Rwubatswe mu 1998 kugira ngo rubungabunge amateka ya Jenoside yakorewe Abatutsi mu karere ruherereyemo muri rusangi, ay’ubutwari bwo kwirwanaho no kwanga kwicwa barebera.

 Mu gihe cy’ubwicanyi bwo mu 1962 no mu 1973, Abatutsi bo mu Bisesero bahungiye ku musozi wa Muyira babasha kwirwanaho. Mu 1994, baketse ko bashobora kwongera kwirwanaho nk’uko babikoze maze bahungira kuri uwo musozi.

 Babashije kwirwanaho mu gihe cy’ukwezi bakoresha amacumu, imihoro, amabuye ndetse n’inkoni kandi barwana n’abantu bafite imbunda n’amagerenade. Babashije no kwambura bamwe mu bicanyi intwaro zabo.

Urwibutso rwa Bisesero rwubatse ku musozi uzamuka uturuka hasi ugana hejuru. Uwo musozi wubatweho amazu atatu, imwe imwe ikaba ifite ibyumba bitatu. Ibyimba icyenda bigize ayo mazu yose byibutsa amakomini icyenda yari agize Perefegitura ya Kibuye mu 1994. Mu mpinga y’umusozi hari imva zirindwi zishyinguyemo imibiri igera ku bihumbi mirongo itanu (50.000) y’abazize Jenoside yakorewe Abatutsi. Ingazi ugenda wurira uko uzamuka uwo musozi, zirerekana akaga abatutsi bagize bahunga, barwana ndetse hagiye haba n’imfuruka zibutsa ko bageragaho bakihisha. Ukinjira mu Rwibutso, ubona amabuye menshi ashinzemo amacumu icyenda. Aya macumu yibutsa ko ariyo ntwaro bakoresheje birwanaho. Hari kandi inzu nto y’isomero usangamo ibitabo byanditswe kuri Jenoside yakorewe Abatutsi.

Nyarubuye

Urwibutso rwa Nyarubuye ruri mu Karere ka Kirehe, Intara y’Iburasirazuba. Ubwicanyi bukomeye bwabereye kuri paruwasi gatolika ya Nyarubuye kuva tariki ya 15 kugeza ku ya 17/4/1994., buyobowe n’abjandarume bo mu nkambi ya Mulindi I Nasho n’uwari burugumesitiri wa Rusumo aho Nyarubuye yari iri icyo gihe.

Urwibutso rwa Nyarubuye rwubatswe by’agateganyo mu 1995, ubu rukaba ruriho ruvugururwa ku buryo ruzaba rushya. Mu biranga urwo rwibutso by’umwihariko hari:

Ruzaba urwibutso rw’akarere kandi ruzashyingurwamo abantu baturutse hoirya no hino mu Karere ka Kirehe.

Abahashyinguye si abakomoka Nyarubuye gusa. Hari n’abakomoka rukira, Birenga, Kigarama, Kabarondo n’ahandi.

Abicanyi barezaga amaraso y’inzirakarengane bakayanywa, bakabaga imitima n’imyijima y’abantu bakayirya.

Kuri urwo rwibutso, uhasanga ibikoresho abicanyi bakoreshaga nk’amacumu, imiheto n’imihoro, ndetse n’utubind n’imivure bashyiragamo amaraso y’abatutsi.  Mu byumba by’ababikira n’ubwogero bwabo naho hibutsa iyicwa rubozo ryakorerwaga abari n’abategarugori bakorerwaga ibya mfurambi.

 Ntarama

Urwibutso rwa Ntarama ruri mu Karere ka Bugesera, Intara y’Iburasirazuba. Kimwe na Nyamata na Nyarubuye, uru rwibutso ruri ahahoze kiliziya gatolika. Tariki ya 15/4/1994, nibwo hiciwe abantu benshi. Rushyinguyemo abantu bagera ku 5000 bazize Jenoside yakorewe Abatutsi. Rugizwe n’igice kinini cya kiliziya aho abakirisitu bicaraga, hakaba hariciwe abantu benshi. Hanze hari imva zishyinguyemo imibiri igera ku 5000. Hari kandi ishuri abana bigiragamo gatigisimu, bakaba barahabiciye babatemagura banabahonda ku nkuta. Hari igice cya Sakristiya nacyo kiciwemo abantu. Kubera ko abantu bose batashoboraga kujya mu kiliziya, hari abiciwe mu busitani, nabwo rero bukaba ari igice kigize urwibutso. Hari kandi n’igikoni cyari icy’abapadiri kiciwemo abantu babatwitse.